زمان مطالعه: ۵ دقیقه

به گزارش پایگاه تحلیلی عترتنا / دین و اندیشه: حجت‌الاسلام سید مهدی توکل، کارشناس مذهبی درباره اهمیت احسان و نیکوکاری و همچنین منظور از عدالت و انصاف در شرح دعای روز یازدهم اشاره نمود و سپس به شرح فرازهای این دعا پرداخت.

شرح دعای روز یازدهم

اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَیَّ فِیهِ الْإِحْسَانَ وَ کَرِّهْ إِلَیَّ فِیهِ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیَانَ وَ حَرِّمْ عَلَیَّ فِیهِ السَّخَطَ وَ النِّیرَانَ بِقُوَّتِکَ یَا غَوْثَ الْمُسْتَغِیثِینَ؛ خداوندا در این روز احسان و نیکی را نزدم محبوب گردان و گناه و نافرمانی را نزد من مکروه و ناسپند ساز و غضب و آتش جهنمت را بر من حرام نما به قدرتت‌ای دادرس دادخواهان.

دعا برای محبوب قرار دادن احسان

ابتدا از خداوند می‌خواهیم احسان و نیکوکاری را نزد ما محبوب قرار دهد.
فطرت انسان به سوی کار خوب، مهربانی، ایجاد صلح و صفا و انجام کارهای خداپسندانه گرایش دارد ولی گاه هنگامی که انسان به زرق و برق دنیا مأنوس می‌شود به تدریج به دنبال این می‌رود که همۀ منفعت‌ها و خوبی‌ها را برای خودش بخواهد و در نتیجه حقوق دیگران را پایمال می‌کند و آن فطرت اصلی‌اش در پوشش قرار می‌گیرد که از خدا می‌خواهیم آن پوشش را کنار بزند و همان فطرت اصلی را برای ما جلوه‌گر سازد.

خداوند در آیۀ سورۀ حجرات به همین فطرت اصلی اشاره کرده می‌فرماید: «وَ لکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإیمانَ وَ زَیَّنَهُ فی قُلُوبِکُمْ» (حجرات / ۷) یعنی خداوند در فطرت شما ایمان را کاری محبوب و موجب زینت و افتخار قرار داد. در اینجا هرچند سخن از ایمان است ولی رعایت ایمان واقعی در فرهنگ قرآن همان احسان و نیکوکاری است زیرا خداوند می‌فرماید: «قُلْ یا عِبادِ الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذینَ أَحْسَنُوا فی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَهٌ؛ (ای پیامبر!) بگو: ای بندگان من که ایمان آورده‌اید! از مخالفت پروردگارتان بپرهیزید. برای کسانی که در این دنیا نیکی کرده‌اند پاداش نیکی است‌». (زمر / ۱۰) بنابراین ایمان یعنی همان نیکی کردن.

منظور از احسان و نیکوکاری به دیگران و به خویشتن

قابل توجه اینکه احسان و نیکوکاری، هم نسبت به دیگران معنا دارد و هم نسبت به خود انسان. یعنی همان گونه که انسان نسبت به دیگران نیکوکار است باید نسبت به خودش هم با انجام اعمال صالح و ترک گناه نیکوکار باشد. همان گونه که ظالم در فرهنگ قرآن به کسی می‌گویند که هم به دیگران ظلم می‌کند و هم به خودش همان گونه که حضرت موسی نسبت به قوم خودش که گوساله پرست شده بودند می‌فرماید که‌ای مردم شما با این کار به خودتان ظلم کردید: «یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْل‌» (بقره / ۵۴) زیرا انسان با صرف عمر در معصیت خداوند هم عمر را تلف می‌کند و هم آخرت خود را خراب می‌نماید و این مصداق برجستۀ نادیده گرفتن حق خود انسان است که همان ظلم می‌باشد.

احسان به دیگران و احسان به خویشن در آیات متعدد قرآن منعکس شده است از جمله می‌خوانیم: «باتقوایان همان کسانی هستند که در توانگری و تنگدستی، انفاق می‌کنند (این یعنی احسان به دیگران)؛ و خشم خود را فرو می‌برند؛ و از خطای مردم درمی‌گذرند (این یعنی احسان به خویشتن) و در انتهای آیه می‌خوانیم: و خدا نیکوکاران را دوست دارد» الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ (آل عمران / ۱۳۴) .

همچنین در آیۀ دیگر به هر دو مورد اشاره شده آنجا که می‌فرماید: «و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید (یعنی حقوق دیگران را پایمال نکنید و به دیگران آسیب و ضرر نرسانید) (سپس به احسان به خویشتن اشاره کرده می‌فرماید) و او را با بیم و امید بخوانید. بیم از مسؤولیتها، وامید به رحمتش و نیکی کنید زیرا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است: «وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَریبٌ مِنَ الْمُحْسِنینَ» (اعراف / ۵۶).

احسان همچنین کمک‌های مادی را شامل می‌شود مانند انفاق و هم کمک‌های معنوی مانند نشر علم، محبت و مانند آن.

بهشت ثمره نیکی و احسان به دیگران

ثمرۀ کسی که این گونه به دیگران و به خویشتن نیکی می‌کند بهشت است که هر آنچه بخواهند خداوند در اختیارشان قرار می‌دهد همان گونه که خداوند می‌فرماید: «لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنینَ» (زمر / ۳۴).

لزوم عشق و علاقه در انجام کار نیک

نکتۀ دیگر در این بخش از دعا این است که ما ممکن است کار خوب و نیکو (مانند نماز و روزه) را انجام دهیم ولی گاه این کارها را به عنوان یک وظیفه و چیزی که باید انجام داد انجام می‌دهیم نه اینکه عاشقِ این کارها باشیم و آن‌ها را از روی علاقۀ قلبی انجام دهیم که در واقع از خدا می‌خواهیم ما را عاشق این کارهای خوب قرار دهد به این گونه که گرایش قلبی به انجام آن‌ها داشته باشیم.

لزوم رعایت عدالت و انصاف

آنگاه از خداوند تقاضا می‌کنیم که اهل عدالت و انصاف باشیم.
معنای عدالت و انصاف به یکدیگر نزدیک است همان گونه که امیر مؤمنان ع در نهج البلاغه در تفسیر آیۀ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ» می‌فرماید: الْعَدْلُ: الْإِنْصَاف یعنی عدل به معنای انصاف است. (نهج البلاغه، کلمات قصار، شمارۀ ۲۳۱.)

انصاف در روایتی از امام صادق ع معنا شده است آنجا که می‌فرماید: «سَیِّدُ الْاعْمالِ ثَلاثَهٌ: انْصافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِکَ حَتَّی لا تَرْضی بِشَی‌ءٍ الَّا رَضِیتَ لَهُمْ مِثْلَهُ…؛ برترین اعمال سه چیز است: رعایت انصاف در حق مردم نسبت به خویشتن تا آنجا که چیزی را برای خود نخواهی مگر اینکه همانندش را برای آن‌ها بخواهی…‌». (کافی، ج ۲، ص ۱۴۴، ح ۳.)

احترام در مقابل احترام به همراه دارد

یعنی اگر دوست داریم به ما احترام بگذارند ما هم به دیگران احترام بگذاریم، اگر هنگام گرفتاری از دیگران انتظار کمک داریم ما هم به آن‌ها هنگام گرفتاری کمک کنیم، اگر به رتبه‌ای علمی دست یافتیم و خوشحال شدیم از اینکه دیگران هم به همان رتبۀ علمی یا بالاتر دست بیابند خوشحال شویم و آن‌ها را تشویق کنیم.

این کار به حدی سخت است که روایت دیگری از امام صادق ع می‌خوانیم: «ثَلَاثُ خِصَالٍ هُنَّ أَشَدُّ مَا عَمِلَ بِهِ الْعَبْدُ إِنْصَافُ الْمُؤْمِنِ مِنْ نَفْسِهِ‌…؛ انجام سه چیز از سخت‌ترین اعمال است که یکی از آن‌ها انصاف به خرج دادن یک انسان مؤمن است…» (بحار الانوار، ج ۷۵، ص ۲۶۴.)

پناه بردن به خدا از هر چه از آن هراسانیم

آنگاه از خداوند می‌خواهیم که ما را از هر آنچه می‌ترسیم دور نگه دارد.
ترس گاه نسبت به امور معنوی است که همان ترس از دوری از خدا و مبتلا شدن به عذاب و سخط الهی است و گاه نسبت به امور دنیوی مانند، مبتلا نشدن به همسایۀ بد، انسان شرور و بی‌رحم، مبتلا نشدن به فقر، از راه به در نرفتن فرزندان و موارد بسیار دیگر.

راه نجات از ابتلائات و ترس های دنیوی

راه نجات از مبتلا شدن به سخط الهی رعایت ایمان و استقامت است یعنی ایمان راستین و عمل بر اساس آن و اینکه انسان تا آخر عمر از این مسیر منحرف نشود همان گونه که خداوند می‌فرماید: «إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَهُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا؛ به یقین کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداوند یگانه است.» سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می‌شوند که: «نترسید و غمگین مباشید». (فصلت / ۳۰) .

راه رهایی از ترس‌های دنیوی هم به این است که انسان ارتباط خودش را با خدا حفظ کند همان گونه که در حدیثی از امام صادق ع می‌خوانیم: «مَنْ خَافَ اللَّهَ أَخَافَ اللَّهُ مِنْهُ کُلَّ شَیْ‌ءٍ وَ مَنْ لَمْ یَخَفِ اللَّهَ أَخَافَهُ اللَّهُ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ؛ کسی که از معصیت و مخالفت با خدا بترسد خداوند کاری می‌کند که ابهت او به دل دیگران بیفتد و همه از او بترسند ولی اگر کسی از خدا نترسد خداوند نیز او را از همه چیز می‌ترساند». (کافی، ج ۲، ص ۶۸، ح ۳.)

در خاتمه خداوند را به پشتیبانی‌اش که از کسانی که هراسان هستند حمایت می‌کند قسم می‌دهیم تا دست ما را نیز بگیرد و ایمنی را در دنیا و آخرت به ما عنایت فرماید.

*اختصاصی عترتنا