زمان مطالعه: ۶ دقیقه

به گزارش پایگاه تحلیلی عترتنا / دین و اندیشه: حجت‌الاسلام سید مهدی توکل، کارشناس مذهبی درباره اهمیت عمل صالح در اسلام و فلسفه دعا و درخواست از خدا در شرح دعای روز هفدهم اشاره نمود و سپس به شرح فرازهای این دعا پرداخت.

دعای روز هفدهم ماه رمضان

اللَّهُمَّ اهْدِنِی فِیهِ لِصَالِحِ الْأَعْمَالِ وَ اقْضِ لِی فِیهِ الْحَوَائِجَ وَ الْآمَالَ یَا مَنْ لَا یَحْتَاجُ إِلَى السُّؤَالِ یَا عَالِماً بِمَا فِی صُدُورِ الْعَالَمِینَ؛ خداوندا! مرا در این روز به اعمال صالحه راهنمایی کن، حاجت‌ها و آرزوهایم را برآورده ساز، ای کسی که نیازمند به توضیح و سؤال از طرف بندگان نیستی، ای خدایی که ناگفته به حاجات و به اسرار خلق آگاهی، بر محمد و آل اطهار او درود فرست.

عمل صالح و اهمیت آن از نظر اسلام

عمل صالح از نظر اسلام بسیار مهمّ و ارزشمند است، به گونهای که بیش از ۷۰ آیه از آیات قرآن کریم در این مورد بحث میکند. همان گونه که بارها گفته شد، ایمان اگر بدون اعمال صالح و نیک باشد چندان به کار نمی‌آید. این همانند کسی می‌ماند که در تاریکی است و می‌داند برای مطالعه باید چراغ را روشن نکند، واضح است که علم او به تاریکی تا زمانی که همراه با عمل که همان روشن کردن چراغ است نباشد به کار نمی‌آید و در نتیجه فرد، نمی‌تواند مطالعه کند و در امتحان فردا هم مردود می‌شود.

گستردگی دایره عمل صالح/ دو رکن عمل صالح

دایرۀ عمل صالح بسیار گسترده است و شامل هرگونه کار خیری که در راستای رضای خدا انجام شود، میگردد. به عنوان نمونه رسول خدا (ص) در روایتی می‌فرماید: «الْایمانُ بِضْعَهٌ وَ سَبْعُونَ شُعْبَهً اعْلاها شَهادَهُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ ادْناها اماطَهُ الْأذی عَنِ الطَّریقِ؛ ایمان هفتاد و چند باب دارد که افضل و برترین آن کلمۀ توحید که «لا الهَ الَّا اللَّه» است می‌باشد و کمترین حدّ آن برطرف کردن موانع از سر راه مسلمانان است». (معانی الاخبار، ص ۳۶.)

عمل صالح دو رکن اساسی دارد؛ یکی نیّت پاک و دیگری کار مفید به این گونه که کار را با نیّت خدایی شروع کنیم و حتی اگر به نتیجه نرسد اجر آن برای ما محفوظ است.

اثر عمل صالح حتی کوچک

عمل صالح هرچند اگر کوچک باشد چون هدیه به خداوند نامحدود به حساب می‌آید می‌تواند اثرات بسیار وسیع و عجیبی داشته باشد. به عنوان نمونه حضرت موسی به نزدیک چاهی رفت، و مقداری آب کشید، و گوسفندان دختران شعیب را سیراب کرد. دختران شعیب به خانه رفتند و جریان را برای پدر بازگو کردند. حضرت شعیب از دختران خواست به سراغ آن جوان بروند و او را بیاورند تا اجر زحمت او را بپردازد. جالب اینکه حضرت موسی با همان یک عمل صالح کوچک نزد شعیب رفت، با یکی ازدختران او ازدواج کرد، حدود ده سال در محضر او شاگردی کرد و در حقیقت دوران مقدماتی برای نبوت خود را در نزد حضرت شعیب گذراند، تا آماده دریافت رسالت و نبوّت و مأموریّتی عظیم و جهانی گردد. آری! تمام این توفیقات نتیجه آن عمل صالح کوچک بود.

گاه تذکر و یا بیان یک نکتۀ اخلاقی موجب می‌شود که در فرد تحولی ایجاد شود، در تربیت فرزندان خود  تجدید نظر کند و آن‌ها را به خوبی تربیت نماید و گاه همان یک نکتۀ ساده موجب می‌شود تا دامنۀ قیامت یک نسل اهل خدا و پرهیزکاری شوند.

همچنین باید توجه داشت که در این فقره از دعا سخن از «اعمال» است که جمع «عمل» می‌باشد اشاره به اینکه انسان باید عمل‌های متعدد خوب را در پروندۀ خود داشته باشد و به چند عمل خوب بسنده نکند.

تقاضای برآورده شدن حاجات و آرزوهای شرعی

سپس از خداوند می‌خواهیم حاجات و آرزوهای ما را برآورده سازد.
انسان دو خصوصیت عجیب دارد یکی اینکه فقیر کامل است و در تمامی وجودش به خدا وابسته است و دوم اینکه تحت هیچ شرایطی به حد اشباع نمی‌رسد. تنها راه اشباع او ارتباط او با خداست و فقط خداوند می‌تواند نهایت حاجات و آرزوهای او را برآورده سازد که بخشی در دنیا و اصل آن در آخرت است.

اصلا همین خاصیتِ سیری ناپذیری علامت این است که انسان باید به بهشت ابدی متصل شود که هر چه دلش می‌خواهد را در آن بیابد زیرا اگر این گونه نباشد ما از خدا سؤال می‌کردیم که چرا حسی که هرگز سیراب نمی‌شود را در ما ایجاد کرده است. همانند اینکه حس تشنگی در انسان باشد ولی آبی خلق نشده باشد که در این صورت خلق این حس، لغو و بیهوده می‌بود. انسان حتی در مورد نعمت‌های دنیوی هر چه داشته باشد بیشتر از آن را طلب می‌کند چه رسد به مقامات معنوی.

ضمنا باید مد نظر داشت که همان طور که بارها گفتیم فقرات دعا فقط دارای یک ظاهر ساده نیست بلکه لوازم متعددی دارد مثلا وقتی به خداوند عرضه می‌کنیم: معبودا! یعنی ما باید حق عبادت او را به جا آوریم. در اینجا هم وقتی از خداوند تقاضا می‌کنیم حوائج ما را به جا آورد علامت آن است که ما هم باید شرایط استجابت دعا را در خودمان ایجاد کنیم به این گونه که روزیمان حلال باشد، سعی و تلاش لازم را در حد توان انجام داده باشیم، معصیت خدا را به جا نیاورده باشیم، این گونه نباشد که فقط هنگامی که به خدا احتیاج داریم به درگاه او روی آوریم، در دعاها بر ضرر کسی دعا نکنیم و موارد بسیار دیگر که در جای خود در روایات بیان شده است.

فلسفۀ درخواست از خداوند

سپس به یکی از نعمت‌های خدا اشاره کرده می‌گوییم: ای خدایی که به سؤال کردن و درخواست نمودن احتیاج ندارد (و همه چیز را می‌داند)
واقعیت این است که دعایی که می‌کنیم به این معنا نیست که نسبت به خدا اطلاع‌رسانی کرده باشیم و نعوذ بالله او را از چیزی که نمی‌دانست باخبر ساخته باشیم. خداوند از همه چیز آگاه است. بنا بر این نباید این شببه را مطرح کرد که که خداوند همه چیز را می‌داند از این رو چه احتیاجی دارد که ما دعاهای خود را به درگاه او بازگو کنیم.

این در حالی است که همین درخواست‌ها به معنای اعلام موضع است که اثرات بسیاری دارد از جمله اینکه به خداوند اعلام می‌کنیم مع ما فقیر هستیم و خداوند غنی است همان گونه که می‌فرماید: «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ؛ ای مردم! شما همگی نیازمند به خدایید؛ تنها خداوند است که بینیاز و ستوده است». (فاطر / ۱۵) حال که ما به خدا احتیاج داریم یک قانون دیگر مطرح می‌شود و آن اینکه اگر انسان به کسی نیازمند است باید از او اطاعت بکند. به عنوان نمونه، اگر کسی بیمار باشد، چون به پزشک احتیاج دارد هم باید هزینه کند، در مطب دکتر معطل شود، دستورات دکتر را کاملا اجرا کند و هزینۀ داروها را هم بپردازد.

دوم اینکه با دعا مشخص می‌شود که دوراندیشی و عمق دید ما تا کجاست آیا محدود به دنیاست و یا به جهان آخرت هم نظر داریم.

پی بردن به ضعف خود با دعا

دیگر اینکه دعا کردن به معنای این است که ما به نیازها و ضعف‌های خودمان آشنا هستیم و سعی می‌کنیم آن‌ها را برطرف سازیم. اگر می‌گوییم: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ» (فاتحه / ۶) یعنی اگر خداوند دست ما را نگیرد هدایت نمی‌شویم. چنین فردی دیگر مبتلا به غرور و تکبر نمی‌شود. همچنین سعی می‌کند خودش در مسیر رفع آن ضعف‌ها تلاش کند، برای رسیدن به قرب الهی زحمت بکشد.

اگر قرار بود خداوند بدون دعا همه چیز را مستجاب نماید لوازم غیر قابل قبولی پیدا می‌کرد مثلا گناه می‌کردیم و می‌گفتیم خدا خودش می‌داند که باید ببخشد، یا مثلا می‌داند ما بالاترین درجۀ رزق و روزی و راحتی را در دنیا می‌خواهیم، می‌داند ما بالاترین درجات بهشت را می‌خواهیم. اگر این گونه بود که همه می‌بایست به مقام رسول خدا (ص) دست می‌یافتند.

اثر دیگر این است که دعا کردن ارتباط انسان را با خدا حفظ می‌کند و او را از غفلت دور می‌سازد. اگر انسان هیچ حاجتی نداشت گردنکشی می‌کرد: «کَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی؛ انسان اگر خود را بی‌نیاز ببیند طغیان می‌کند». (علق / ۶ و ۷)

اثر دعا در کسب برخی از نعمت ها

این نکته را هم می‌توان اضافه کرد که بر اساس روایات متعدد، یک سری از نعمت‌ها فقط با دعا کردن و اظهار عجز کردن در برابر خداوند به دست می‌آید. امام صادق علیه السلام به فردی به نام «مُیَسَّر» می‌فرماید: «یَا مُیَسِّرُ ادْعُ وَ لَا تَقُلْ إِنَّ الْأَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ إِنَّ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْزِلَهً لَا تُنَالُ إِلَّا بِمَسْأَلَه؛ ای مُیَسَّر! دعا کند و نگو که همه چیز در تقدیر خداوند از قبل مشخص شده است چرا که در نزد خداوند مقاماتی است که بدون دعا کسی به آن‌ها نمیرسد». (کافی، ج ۲، ص ۴۶۶، ح ۳.)

آگاهی خداوند از باطن قلب‌ها

سپس در خاتمه این نکته را مورد تأکید قرار می‌دهیم که خداوند از باطن قلب‌ها آگاه است. انسان اگر بخواهد مشکلاتش را برای دیگران بیان کند باید کلی مقدمه چینی کند، با بیان فصیح و مفید و مختصر آن‌ها را به شکل منظم بیان نماید و تلاش‌هایی مانند آن را انجام دهد ولی خداوند از همه چیز باخبر است و لازم به این مقدمه چینی‌ها نیست. حتی نسبت به احتیاجات و مشکلاتی که با آن درگیر هستیم از خود ما نیز آگاه‌تر است. ما ممکن است مواردی را فراموش کرده باشیم ولی او همه را به خوبی می‌داند.

یکی از القاب الهی «لطیف» است که به معنای کسی است که از اسرار دقیق باخبر است همان گونه که می‌فرماید: «وَ أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ * أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ؛ گفتار خود را پنهان کنید یا آشکار (تفاوتی نمیکند) او به آنچه در دل‌ها است آگاه است آیا آن کسی که موجودات را آفریده از حال آن‌ها آگاه نیست؟ در حالی که او از اسرار دقیق با خبر، و نسبت به همه چیز عالم است». (ملک / ۱۳ و ۱۴).

*اختصاصی عترتنا