زمان مطالعه: ۸ دقیقه

همه ما انسان‌ها در بسیاری از اوقات دچار اضطراب و نگرانی می‌شویم و دنبال راهی برای کاهش آن هستیم که از نظر قرآن کریم دلیل آن این است که ما خداوند را مالک مطلق جهان و دارایی‌های خود نمی‌دانیم و خود را مالک تمام آنچه که داریم می‌دانیم و به همین دلیل به خاطر از دست دادن آنها و با وارد شدن مصیبت بر ما دچار اندوه و اضطراب می‌شویم، به همین جهت لازم است تا بدانیم در این شرایط باید چه کنیم.

زندگی دنیوی انسان‌ را در آزمون شدید بلا و ابتلا قرار می‌دهد، به همین دلیل خداوند دنیا و زندگی دنیوی را به‌عنوان عصر خسران و زیان معرفی می‌کند زیرا شرایط سخت زندگی در دنیا موجب می‌شود که انسان دچار حزن و خوف شود و اضطراب، ترس و نگرانی پیدا کند. از نظر قرآن، دنیا و زندگی در آن بسیار سخت و دشوار است. از این‌رو از زندگی دنیوی به‌عنوان زندگی شقاوت‌آمیز در آیه ۱۱۷ سوره طه یاد می‌کند، زیرا انسان‌ها همواره باید در زندگی دنیوی دغدغه امور ابتدایی زندگی مانند گرسنگی، تشنگی، گرمای شدید و عریانی و مانند آن را داشته باشند و آنان را تحمل کنند. (طه/ آیات ۱۱۸ و ۱۱۹)

یاد مرگ و ترس از آینده مجهول پس از مرگ و انتقال به جهانی دیگر که برای انسان ناشناخته است باعث می‌شود شیرینی و خوشی‌های زندگی زایل شود و ترس از دست دادن این خوشی‌ها او را دلگیر و ناراحت کند و موجب اضطراب او شود. از این‌رو لازم است به کلام و توصیه خداوند برای کاهش این استرس و نگرانی رجوع کنیم.

حجت‌الاسلام مصطفی سلیمانیان، مدرس حوزه علمیه همدان و متخصص فلسفه و کلام در گفت‌وگو با ایکنا از همدان اظهار کرد: در فرهنگ قرآن برنامه‌هایی معرفی شده که اگر انسان مبانی فکری خود را براساس این فرمول‌ها تنظیم کند در کاهش استرس، فشارهای روانی و عصبی تأثیرگذار خواهد بود. گاهی انسان‌ها با یک مشکل روانی مواجه می‌شوند که رفتارهای آنها از حالت معقول بیرون آمده و یا اگر هم معقول رفتار می‌کنند به علت کاهش انرژی و امید آنها کمیت کارشان کمتر می‌شود.

گاهی این مشکلات به حدی می‌رسد که به علت یک مشکل دست به خودکشی می‌زنند، اما کسانی که مبانی فکری خود را با برنامه‌های قرآنی تنظیم کردند در مقابله با این مشکلات صبر و تحمل آنها بالاتر می‌رود و می‌توانند مسیر زندگی خود را به‌خوبی طی کنند. قرآن کریم راهکارهای متعددی برای کاهش استرس و روان‌پریشی انسان معرفی می‌کند که به ۱۰ مورد از آنها اشاره می‌کنیم.

قبول عدالت خداوند؛ راهکار اصلی کاهش استرس

خداوند مالک و خالق انسان است. اولین نکته‌‎ای که انسان باید به آن توجه داشته باشد عادل بودن خداوند است. اتفاقات مثبت و منفی در مسیر زندگی انسان را با عدالت و تعادل ایجاد خواهد کرد. به‌عنوان نمونه در سوره زلزال خداوند می‌فرماید: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ؛ پس هر کس به قدر ذره‌ای کار نیک کرده باشد پاداش آن را خواهد دید و هر کس به قدر ذره‌ای کار زشتی مرتکب شده آن هم به کیفرش خواهد رسید.»

براساس این آیات خداوند به اندازه مثقال ذره‌ای عدالت را حفظ خواهد کرد و این‌گونه نیست که شخص احساس کند کار خیری انجام می‌دهد بی‌نتیجه خواهد بود و یا بدی در حق انسان انجام شده و خداوند از آن بگذرد و آن را بدون نتیجه بگذارد. کسی که خداوند را عادل می‌بیند از آینده ترس و هراسی نخواهد داشت.

ایمان قلبی به قدرت خداوند

نکته دوم که در فرهنگ قرآنی عامل مهمی برای کاهش استرس بیان شده ایمان قلبی به قدرت خداوند است، اگر کسی ایمان داشته باشد که خداوند بر اجرای عدالت خود قادر است ترس و اندوهی به دل نخواهد داشت. در آیه ۱۸۹ سوره آل عمران خداوند می‌فرماید: «وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۗ وَاللَّهُ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ؛ خداست مالک آسمان‌ها و زمین، و خدا بر هر چیز تواناست.»

این قدرتی که برای خداوند بیان می‌شود قدرت دائمی است، بنابراین کسی که در اثر زیانی دچار افسردگی شده با ایمان به این آیه خواهد دانست که مالکیت همه چیز با خداوند است پس توان این را دارد که ظلمی که در حق مظلومی انجام شده پاسخ دهد و یا عدالت را برقرار کند و این مطلب برای انسان آرامش ایجاد خواهد کرد.

تأثیر دعا بر تخلیه بار روانی منفی

وقتی انسان دعا می‌کند تخلیه بار روانی منفی نسبت به اتفاقات بد صورت می‌گیرد و نسبت به اتفاقات خوب انرژی مثبت می‌گیرد. در آیه ۱۸۶ سوره بقره خداوند می‌فرماید: «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ؛ و چون بندگان من از دوری و نزدیکی من از تو پرسند، بدانند که من به آنها نزدیکم، هرگاه کسی مرا خواند دعای او را اجابت کنم. پس باید دعوت مرا و پیغمبران مرا بپذیرند و به من بگروند، باشد که به سعادت راه یابند.»

و یا در آیه ۷۷ سوره فرقان داریم «قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ ۖ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزَامًا؛ بگو که اگر دعای شما و ناله و زاری و توبه شما نبود خدا به شما چه توجه و اعتنایی داشت؟ که شما کافران آیات حق را تکذیب کردید و به کیفر همیشگی آن گرفتار خواهید شد.» براساس آیات ذکر شده دعا در تخلیه بار روانی منفی و کسب انرژی مثبت تأثیر مستقیمی دارد.

توجه به معاد و حسابرسی اعمال

چهارمین راهبرد قرآن برای کاهش استرس این است که انسان نباید فقط به دنیا توجه داشته باشد بلکه معاد و حسابرسی اعمال را نیز باید مورد توجه قرار دهد. گاهی فشارهای روانی و عصبانیت‌ها به علت این است که شخص فقط به این دنیا توجه دارد و ممکن است خود را خاسر و از دست رفته ببیند در حالی که اگر به معاد و حسابرسی اعمال توجه کند انرژی مثبت کسب خواهد کرد و انگیزه حرکت خواهد یافت. حدود یک سوم قرآن به مبحث معاد اشاره دارد.

توبه؛ پنجمین راهکار قرآن برای کاهش استرس

وجدان انسان بر اثر خطاهایی ناراحت می‌شود و این خود حالت بازدارندگی برای تکرار عمل را دارد، اما ناراحتی افراطی ممکن است شخصیت فرد را نابود کند و حتی گاهی انسان را تا خودکشی هم برساند، خداوند برای این ناراحتی و کاهش روانپریشی راه توبه را قرار داده است. در آیه ۵۳ سوره زمر خداوند می‌فرماید: «قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ؛ ای رسول رحمت بدان بندگانم که به عصیان اسراف بر نفس خود کردند بگو: هرگز از رحمت نامنتهای خدا ناامید مباشید، البته خدا همه گناهان را چون توبه کنید خواهد بخشید، که او خدایی بسیار آمرزنده و مهربان است.»

از این آیه بر می‌آید خداوند قدرت بخشایش دارد، بنابراین توبه راهی است که انسان از افراط در پشیمانی و ملامت خود جلوگیری کند و بتواند خود را حفظ کند. اگر کسی این فرهنگ قرآنی را نداشته باشد ممکن است حتی تا خودکشی هم پیش رود این افراد توجهی به توبه ندارند، چراکه اگر کسی از رحمت و بخشش خداوند ناامید شود این خود بزرگ‌ترین گناه است.

تلاش همراه با دعا و توکل

گاهی نیز برخی به مشکلات روانی بر می‌خورند که همواره انتظار معجزه دارند در حالی که انسان باید تلاش کند و براساس قرآن آنچه که به‌دست می‌آورد از تلاش است و کسانی که تلاش نمی‌کنند با مشکلات روانی و رفتاری مواجهه هستند. چنانچه در آیه ۳۹ سوره نجم خداوند می‌فرماید: «وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ؛ و نمی‌داند اینکه برای آدمی جز آنچه به سعی و عمل خود انجام داده ثواب و جزایی نخواهد بود؟»

تلاش همراه با دعا و توکل حتما نتیجه خواهد داد، چراکه خداوند قدرت این را دارد که تلاش را به نتیجه برساند. توکل انسان را در قدم‌های بزرگ و کارهای دشوار کمک می‌کند، گاهی انسان امکانات اولیه برای انجام کاری را دارد، اما از آنجایی که توکل نمی‌کند با منفی‌بافی‌ها روحیه خود را می‌بازد و اقدام به کاری نخواهد کرد، اما با توکل انسان انرژی مثبتی را خواهد یافت که کارهایش را به‌درستی انجام دهد.

در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران خداوند می‌فرماید: «فَبِمَا رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ؛ به مرحمت خدا بود که با خلق مهربان گشتی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی مردم از گِرد تو متفرق می‌شدند، پس از بدیِ آنان درگذر و برای آنها طلب آمرزش کن و برای دلجویی آنها در کارِ جنگ با آنها مشورت نما، لیکن آنچه تصمیم گرفتی با توکل به خدا انجام ده، که خدا آنان را که بر او اعتماد کنند دوست دارد.»

کار را به خدا بسپارید

انسان باید بداند همه چیز در اختیار او نیست برخی تصور می‌کنند همه چیز در اختیار خودشان است و وقتی تلاش می‌کنند و نتیجه نمی‌گیرند از نظر روانی به مشکل می‌خورند در حالی که انسان باید بداند بسیاری عوامل از دست ما خارج است و نباید هنگامی که در حال تلاش است صد درصد امور را درست و براساس برنامه‌های خود بچیند. اما اگر از همان ابتدا کار را به خداوند بسپارد و تلاش و توکل داشته باشد. موفقیت را کسب می‌کند، اما این ذهنیت را هم باید داشته باشد که ممکن است آن‌گونه که طبق میل ماست انجام کار صورت نگیرد.

در آیه ۱۷ سوره انفال داریم: «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَٰکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ ۚ وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَٰکِنَّ اللَّهَ رَمَىٰ ۚ وَلِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛ ای مؤمنان نه شما بلکه خدا کافران را کشت و ای رسول چون تو تیر یا خاک افکندی نه تو بلکه خدا افکند تا کافران را شکست دهد و برای آنکه مؤمنان را به آزمونی نیکو از سوی خود بیازماید، که خدا شنوا و داناست.» این آیه نشان می‌دهد صد درصد امور دست انسان نیست.

همچنین در آیه ۲۳ سوره کهف نیز خداوند می‌فرماید: «وَلَا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فَاعِلٌ ذَٰلِکَ غَدًا؛ و تو هرگز درباره چیزی مگو که من این کار را فردا خواهم کرد.» همچنین در آیه ۲۴ می‌فرماید: «إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ ۚ وَاذْکُرْ رَبَّکَ إِذَا نَسِیتَ وَقُلْ عَسَىٰ أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هَٰذَا رَشَدًا؛ مگر آنکه بگویی ان‌شاءاللّه اگر خدا بخواهد، و چون فراموش کنی باز خدا را به یاد آر و به خلق بگو این قدر بر سر قصه یاران کهف بحث و جدل بر پا مکنید که امید است خدای من مرا به حقایقی بهتر و علومی برتر از این قصه هدایت فرماید.

کلمه ان‌شاءالله از این آیه بار روانی دارد و یادآور این مطلب است که ممکن است کار به نتیجه نرسید. روایت داریم برای ذکر این آیه که مستحب است انسان در ابتدای هر کاری کلمه ان‌شاءالله را به زبان آورد. خداوند همیشه همراه انسان‌هاست.

خدا همیشه و همه جا با اوست

انسان باید بداند خداوند همیشه و همه جا با اوست، گاهی فشارهای روانی به این علت است که شخص خود را تنها می‌بیند گاهی در یک کار مثبت و گاهی نیز در یک کار منفی خود را تنها می‌بیند. به‌ویژه زمانی که خانواده و نزدیکان او را طرد کرده باشند. این احساس تنهایی او را در فشارهای روانی قرار می‌دهد. در آیه ۱۶ سوره ق خداوند می‌فرماید:  «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ ۖ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ؛ و ما انسان را خلق کرده‌ایم و از وسواس و اندیشه‌های نفس او کاملاً آگاهیم که ما از رگ گردن او به او نزدیکتریم.»

بنابراین خدایی که انسان را خلق کرده هیچ‌گاه تنهایش نمی‌گذارد. همچنین در آیه ۱۸۶ سوره بقره نیز یاد می‌شود: «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ؛ و چون بندگان من از دوری و نزدیکی من از تو پرسند، بدانند که من به آنها نزدیکم، هرگاه کسی مرا خواند دعای او را اجابت کنم. پس باید دعوت مرا و پیغمبران مرا بپذیرند و به من بگروند، باشد که به سعادت راه یابند.»

ایمان به خدا

دهمین راهکار قرآن برای کاهش استرس انسان آن است که انسان ایمان داشته باشد خدایی که خالق و مالک انسان و عالم است نسبت به بندگانش نیز رحیم و مهربان است. در آیه ۶۵ سوره حج خداوند می‌فرماید: «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی الْأَرْضِ وَالْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَیُمْسِکُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ؛ ای بشر آیا ندیدی که هر چه در زمین است خدا مسخر شما گردانید و کشتی به فرمان او در دریا سیر می‌کند و آسمان را دستور او نگاه می‌دارد که بر زمین نیفتد مگر به اذن او؟ همانا خدا به مردم بسیار رئوف و مهربان است.» بنابراین در همه لحظات و در همه مشکلات خداوند رحیم و مهربان است و هیچ‌گاه انسان را تنها نخواهد گذاشت.

عاطفه ابرار پیراسته

*ایکنا