زمان مطالعه: ۵ دقیقه

اگر کسی ادّعا کند که عقل مرد در جنبه «یعبد به الرحمان ویکتسب به الجنان» قوی‌تر از زن است، هرگز اثبات آن مقدور نیست، چرا که نه تجربه آن را نشان می دهد و نه برهان آن را تأیید می کند.

به گزارش پایگاه تحلیلی عترتنا / مراجع معظم تقلید: در آموزه‌‏های اسلامی ارزشهای انسانی که ملاک سنجش انسانهاست برای زن و مرد به طور یکسان ترسیم شده است. چون خاستگاه ارزشها و فضائل، نفس و روح انسان است نه جسم او، و زن و مرد در نفس و روح تفاوت ندارند.

آیت الله العظمی جوادی آملی نسبت به مقام و جایگاه زن یک توجه ویژه و خاصی دارند تا جایی که یکی از آثار مکتوب ایشان به عنوان زن در آیینه جلال و جمال به این موضوع اختصاص یافته است.

از این رو به مناسبت سالروز ولادت حضرت زهرا(س) و روز زن، حجت‌الاسلام امیرمیثم سعیدی مدیر روابط عمومی دفتر معظم‌له در شرق تهران طی یادداشتی به بررسی چیستی تفاوت عقلی مرد و زن از منظر این مرجع عالیقدر تقلید پرداخت. متن این یادداشت در ادامه می آید.

آیا عقل مردان از زنان بیشتر است؟!

گاهی گفته می شود که عقل مرد بیش از عقل زن است و تجارب گذشته و حال نیز مؤید این  مطلب می باشد، این موضوع را مرحوم علامه طباطبایی ـ رضوان اللَّه تعالی علیه ـ در  تفسیر شریف المیزان آورده و مشخص فرموده است، آن عقلی که در مرد بیش از زن است یک  فضیلت زائده است نه معیار فضل.

توضیح مطلب این که عدّه ای گفته اند عقل در اسلام معیار کمال انسانی است یعنی هر  کس که عاقلتر است به کمال انسانی نزدیک تر و نزد خدا مقرب تر است، و هر که از عقل دورتر است از کمال انسانی کم بهره تر و از مقام قرب الهی  محرومتر است، بنابراین چون عقل در مرد بیش از زن است پس مردها بیش از زنها به خدا  نزدیک تر هستند. در صورتی که این استدلال تمام نیست بلکه مغالطه ای است که در اثر  اشتراک لفظ  رُخ می دهد.

چون عقل به صورت اشتراک لفظی بر معانی گوناگون اطلاق می شود، لذا باید اوّلاً،  روشن شود کدام عقل، معیار کمال انسانی و قرب الهی است و ثانیاً، در کدام عقل زن و  مرد با یکدیگر اختلاف و تفاوت دارند؟

دفع مغالطه در چرایی بیشتر بودن عقل مرد بر زن

 منشأ مغالطه آن است که حد وسط در این قیاس تکرار نشده، لذا منتج نخواهد بود.  اگر چه به ظاهر، لفظ عقل، در حد وسط تکرار می شود، اما معنای آن در دو مقدمه متفاوت  است، یعنی گرچه گفته می شود که زن و مرد در عقل تفاوت دارند، و عقل معیار قرب الی  اللَّه است، و هر که عقلش بیشتر باشد به خدا نزدیک تر است، اما عقلی که در مقدمه  دوّم ذکر می شود، غیر از عقلی است که در مقدمه اولی آمده است، به عبارت دیگر عقلی  که در آن، زن و مرد اختلاف و تفاوت دارند غیر از عقلی است که مایه تقرب الی اللَّه  است.

کدام عقل در زن و مرد مایه تقرب است؟

اگر دو معنای عقل از هم جدا بشود، و دو مقدمه را با حفظ یک حد وسط کنار هم ذکر  کنیم، می بینیم که هرگز نمی توان قیاسی ترتیب داد تا از آن، فضیلت مرد بر زن  استنتاج شود، زیرا عقلی که در زن و مرد متفاوت است عقل اجتماعی، یعنی در نحوه  مدیریت، در مسائل سیاسی، اقتصادی، علمی، تجربی، ریاضی است.

و بر فرض هم که ثابت  بشود در این گونه از علوم و مسائل اجرایی، عقل مرد بیش از عقل زن است ـ که اثبات  این مطلب نیز کار آسانی نیست ـ ولی این سؤال وجود خواهد داشت: آیا آن عقلی که مایه  تقرب الی اللَّه است همین عقلی است که بین زن و مرد مورد تمایز می باشد؟

آیا می  توان گفت هر کس مسائل فیزیک، ریاضی، طب، طبیعی و مانند آن را بهتر بفهمد به خدا نزدیک تر است؟  آیا این عقل، مایه تقرب است یا عقلی که «عبد به الرّحمان واکتسب به الجنان»[۱] می باشد  مایه تقرب است؟

عقلی که موجب تقرّب می باشد همان است که از رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره  نامگذاری آن به این اسم چنین آمده است:

معنا و منظور از عقل

عقل، چیزی است که انسان به وسیله آن، نیرو،  غرایز و امیال را عقال می کند ـ عقال زانوبندی است که وقتی شتر سرکش را بخواهند یک  جا ببندند زانوهای او را با آن می بندند تا چموشی نکرده و از جا بیرون نرود ـ یا در  تعبیری دیگر رسول خدا صلی الله علیه وآله به مردی که شترش را نبست و وارد مسجد شد و  آن شتر را بردند فرمود: «اعقلها وتوکّل»[۲]

این جمله نه به آن معنا است که تعقل بکن بعد توکل بکن، بلکه یعنی عقال بکن و  توکل نما، یعنی این وسایل عادی را حفظ کرده و در آن وسایلی هم که خارج از اختیار تو  است، خدا را وکیل بگیر.

پس عقل را به این دلیل عقل می گویند که جلوی امیال و غرایز  را گرفته و زانوی شتر سرکش جهل و شهوت را عقال می کند.

در این عقال کردن هر چه انسان بهتر و بیشتر غرایز را ببندد کاملتر می شود، البته  معنای بستن غرایز، تعدیل و نه تعطیل آنهاست.

تقرب الهی در عقل سیاسی و علمی نیست

بنابراین آنچه موجب تقرب الی اللَّه  است عقلی است که «یعبد به الرحمان ویکتسب به الجنان». و آن عقلی که ممکن است در مرد  بیش از زن باشد، عقل علوم، عقل سیاست و عقل کارهای اجرایی است.

و اگر کسی در مسائل  سیاسی یا اجرایی عاقل تر و خردمندتر بود، نشانه آن نیست که به خدا هم نزدیک تر است،  چه بسا همین هوش سیاسی یا هوش علمی، او را به جهنم بکشاند و چه بسا ممکن است

مردی در علوم اجرایی بهتر از زن بفهمد، امّا توان عقال کردن غرایز خویش را  نداشته باشد. همه مذهب های باطلی که در برابر انبیا صف بستند به وسیله مردها جعل  شد. اکثر متنبّی ها که در برابر انبیا به مبارزه مذهبی برخاستند، مرد بودند.

قرآن  کریم در مورد کسانی که نظیر فرعون مذهب های جعلی آوردند می فرماید: « یقدم قومه یوم القیامه » [۳] آنان که پیشاپیش دیگران به جهنم رفته و می روند آیا مردند یا زن؟

بنابراین، اگر کسی در مسائل علمی یا سیاسی و اجرایی فکر برتری داشت این نشانه  تقرب الی اللَّه نیست، بلکه یک فضیلت زاید است، زیرا: «ذاک علم لا یضرّ من جهله»[۴] علمی است که ندانستنش زیان نمی رساند.

زن عاقل‌تر است یا مرد؟!

هرکس بتواند بهتر از دیگری غرایز را در هم بکوبد و امیال نفسانی را تعدیل کند و  بهشت کسب بکند او عاقل تر است. پس اگر تفاوتی هست در مسائلی است که سود و زیان  ندارد، چون که انسان یک سیر ابدی دارد که دارای دالان ورودی به نام هفتاد، هشتاد یا  حداکثر صد سال، که نشئه دنیاست و هنگامی که وارد نشئه دیگر شد این گونه از مسائل  اعتباری و هوش های سیاسی یا اجرایی، خریداری ندارد.

انسان تا در دنیا زنده است از  ابزار فکری مدد می گیرد، آنگاه که وارد نشئه برزخ شد دیگر از این علوم خبری نبوده و  علوم حصولی تبدیل به علوم شهودی می شود.

نتیجه: اگر کسی ادّعا کند که عقل مرد در جنبه «یعبد به الرحمان ویکتسب به الجنان» قوی‌تر از زن است، هرگز اثبات آن مقدور نیست، چرا که نه تجربه آن را نشان می دهد و نه  برهان آن را تأیید می کند.

پی‌نوشت ها:

[۱] ـ اصول  کافی، ج۱، باب ۱، ۱۱٫

[۲] ـ نهج  الفصاحه، حدیث ۳۵۹٫

[۳] ـ هود،  ۹۸٫

[۴] ـ اصول  کافی، ج۱، باب ۳، ۳۲٫