زمان مطالعه: 7 دقیقه
بعد از درگیری سپاهیان حکومتی با همراهان حضرت معصومه(س) و شهادت برخی از آنها، سفر حضرت معصومه(س) به قم محقق شد و حضرت به قم تشریف آوردند.
به گزارش پایگاه تحلیلی عترتنا / عترت: حضرت معصومه(س) اول ذى القعده سال ۱۷۳هـ.ق در مدینه منوره به دنیا آمد و در ۲۸ سالگى در روز دهم(۱) یا دوازدهم (۲) ربیع الثانى سال ۲۰۱هـ.ق در شهر قم از دنیا رفتند.
در سال ۲۰۰هـ.ق و یک سال پس از سفر تبعید گونه حضرت رضا (ع) به شهر «مرو» حضرت فاطمه معصومه همراه عده اى از برادران و محارم خود براى دیدار برادر(امام رضا) راهى دیار غربت شد. در طول راه به شهر ساوه رسیدند، ولى از آن جا که در آن زمان مردم ساوه از مخالفان اهل بیت بودند، با ماموران حکومتى همراهى نموده و با همراهان حضرت وارد نبرد و جنگ شدند. عده اى از همراهان حضرت در این حادثه غم انگیز کشته شدند.(۳) سپس حضرت به طرف قم حرکت نمود.
استقبال مردم قم از سفر حضرت معصومه(س) به قم
بزرگان قم وقتى از این خبر مسرت بخش مطلع شدند، به استقبال حضرت شتافتند . در حالى که موسى بن خزرج ،بزرگ خاندان اشعرى زمام شتر حضرت را به دوش مى کشید؛ ایشان در میان شور و احساسات مردم قم وارد آن شهر شد . به منزل شخصى موسى بن خزرج رفت. (۴)
هفده روز سکونت حضرت در قم
فاطمه معصومه هفده روز در قم به سر برد. در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال بود. واپسین روزهاى عمر پربرکت خویش را با خضوع و خشوع در برابر ذات پاک الهى به پایان رساند. سرانجام بعد از هفده روز دار فانی را وداع نمود و به دیار حق شتافت.
بعد از وفات حضرت را غسل دادند و کفن نمودند .سپس در قبرستان بابلان قم تشییع و دفن کردند . (۵ )
از روایاتی که از معصومان رسیده نیز استفاده می شود که حضرت در قم دفن شده است.
اهمیت زیارت حضرت معصومه(س) در قم
امام صادق(ع) فرمود: بدانید قم حرم من و حرم فرزندانم پس از من است. زنی از فرزندان من در این شهر دفن میگردد که نام او فاطمه دختر موسی(ع) است.همگی شیعه در روز قیامت به شفاعت او روانه بهشت میشوند (۶).
حضرت فرمود: شهر قم، حرم ما است. در آن زنی از فرزندان من به نام فاطمه مدفون میشود. هر کس او را زیارت کند ،بهشت برای او واجب شود (۷).
امام رضا(ع) فرمود: هر کس قبر فاطمه معصومه را در قم زیارت کند، در حالی که آگاه به حق او باشد، بهشت بر او واجب میشود (۸).
امام جواد می فرماید: کسی که عمه ام در قم را زیارت نماید ،بهشت بر او واجب می گردد . (۹ )
دلایل تاریخی سفر حضرت معصومه(س) به قم
لازم به ذکر است سفر حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ و سایر امامزادگان و همراهان از روی غفلت نبوده است. بنا به دلایل تاریخی این سفر در حال علم و با آگاهی از اوضاع صورت گرفته است. این دلایل عبارتند از:
۱ . در کتاب کریمه اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ سخن از نامه امام رضا ـ علیه السلام ـ به حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ است که امام ـ علیه السلام ـ خواستار سفر خواهرش شده است. نویسنده کتاب که سند این نامه را از کتاب «من لایحضره الفقیه» نقل میکند آورده است که حضرت امام رضا ـ علیه السلام ـ به یکی از غلامانشان دستور دادند که نوشتهای را به خدمت حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ برسانند و حضرت به مجرد رسیدن نامه آماده سفر شدند.[۱۰]
۲ . سیاست مأمون که خلیفه مسلمین بود ابتدا درصدد جلب نظر علویان به سوی خود بود و سیاست خوبی با علویان داشته ولی بعداً این سیاست تبدیل به شکنجه و آزار و اذیت علویان منجر گشت. شاید به همان خاطر حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ و سایر امامزادگان دست به سفر زدند.
«مأمون بعد از شهادت امام رضا ـ علیه السلام ـ به سال ۲۰۲ قمری طی نامهای به بنی عباس و موالی آنها در بغداد، از آنها استمالت نمود و پایان سیاست گرایش به علویان را اعلام کرد. و سیاست سابق دولت عباسی در قتل عام شیعیان و سرکوب طالبیان را به رویهی ثابت خود قرار داد.»[۱۱]
۳ . اکثر منابع علت سفر حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ را زیارت برادرش ذکر کردند. در هیچ یک از منابع در مورد غفلت آن بانو حرفی نزدند.
از منابع مهم میتوان به کتب ذیل اشاره کرد:
کتاب «تاریخ قم»، نوشته حسن بن محمد بن حسن، کتاب «حیاه الست» «تألیف مهدی منصوری»، «ریاحین الشریعه» تألیف ذبیح الله محلاتی، «منتهی الآمال»، تألیف شیخ عباس قمی و …
۴ . مسیرهایی که حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ جهت سفر انتخاب کردند آن مسیرهایی بود که امام رضا ـ علیه السلام ـ از آنها ممنوع شده بودند. این یعنی دقت و آگاهی و یعنی اینکه ایشان میخواستند هدف از سفر برادرشان را تبلیغ و تبیین کنند و فرهنگ ناب و اصیل اسلامی را بیان کنند.
مأمون امام ـ علیه السلام ـ را از مسیرهایی که شیعهنشین بودند مانع شد تا مبادا شورش و طغیان بر علیه حکومت و دولت صورت گیرد حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ با دقت و زیرکی خاص از این مسیرهای ممنوع شده سفر کردند تا توطئه مأمون را خنثی کنند و همچنین ورود فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ به قم که مرکز تجمع مخالفان دولت عباسی بود دلیل بر انتخاب و اراده آن حضرت در این سفر است.[۱۲]
یک دلیل مهم دیگر:
۵ . یک مطلب مهم که بالاتر و مهمتر از همه موارد یاد شده میباشد فشار و اختناق حاکم بر عراق بود که منجر به هجرت امامزادگان و همراهان و حتی حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ از مدینه به سوی ایران گردیده است:
«در دوران خلفای اموی و عباسی، یکی از جریانهای معارض و ستیزهگر با ایشان، علویان بودند. در دوره حکومت ظالمانه حجاج بن یوسف (۷۵ ـ ۹۵ هـ ) بر عراق، علویان در معرض آماج حملات وی قرار گرفتند. این امر موجب گردید تا علویان به منظور پناهجویی متوجه سرزمینهای شرق قلمرو خلافت گردند. علویان که به عنوان جریان معارض، مورد ضرب و شتم و تعقیب عمال خلفا قرار میگرفتند، در جستجوی پناهگاه مناسبترین منطقه را در ایران، مناطق هموار جنوب، سلسله کوههای البرز، یعنی شهرهایی چون قزوین، ری، قم، ساوه و آوه تشخیص دادند. این نواحی بیشتر بدین علت مورد توجه بود که در مواقع خطر، دستیابی به مناطق کوهستانی مشرف به این شهرها به سهولت امکانپذیر میگشت.
بعد از این (قیام یحی بن عبدالله) نیز مهاجرت علویان ادامه یافت و به هنگام طرح مسأله ولایتعهدی حضرت رضا ـ علیه السلام ـ شماری از علویان به همراه آن حضرت به خراسان آمدند. وقتی آوازه این حرکت در جهان اسلام پیچید، علویان دیگری از نقاط مختلف، بویژه مدینه، عازم خراسان گشتند. حضرت رضا ـ علیه السلام ـ بیست و یک برادر داشت که همه آنها به همراهی بنی اعمام خود از سادات حسینی و حسنی به سوی خراسان حرکت کردند.
آنان وقتی به نواحی ری رسیدند، بر خبر شهادت آن حضرت وقوف یافتند و مورد تهدید و تعقیب مأموران قرار گرفتند. برخی از این سادات در همین نواحی به شهادت رسیدند، ولی اکثر آنها به کوههای طبرستان پناه برده، در آن دیار سکونت گزیدند.
عدهای از علویان نیز که به همراه برادر حضرت رضا ـ علیه السلام ـ مشهور به «سید جمالالدین اشرف» تا شهر قم آمده بودند، به محض وصول خبر شهادت آن حضرت، از راه قزوین به دیلمان پناه بردند… مهاجرت علویان در دورههای بعد نیز ادامه یافت…»[۱۳]
نتیجهگیری:
با دلایل تاریخی که گفته شد، مشخص می شود حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ و سایر امامزادگان و همراهان از روی غفلت دست به سفر به سوی ایران نمیزدند، نامه امام رضا (ع)، سیاست مأمون، دیدار امام رضا (ع)، تبلیغ امامت و مذهب تشیع، انتخاب مسیر و از همه مهمتر جوّ اختناق و فشار حاکم بر عراق از جمله دلایل تاریخی است که حضرت معصومه (س) برای دین برادرش به سمت ایران حرکت کرد و در این راه از تبلیغ امامت و مذهب تشیع فرو گذار نکرد.[۱۴]
لذا با توجه به این توضیحات، می توان گفت که دو عامل مهم باعث شد حضرت معصومه (س) به ایران سفر کنند:
۱٫ علاقه بسیار شدید بین امام رضا ـ علیه السّلام ـ و حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ که فوق العاده زیاد بود و حضرت معصومه (س) از جهات گوناگونی وابستگی خاصی به برادرش داشت.
۲٫ موقعیت عالی امام رضا ـ علیه السّلام ـ در دستگاه خلافت مأمون که فرصتی بود برای فرزندان پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ و سادات برای تبلیغ تشیع که از هر سو به طرف ایران مهاجرت کردند و مورد محبت مردم قرار گرفتند.
معرفی منابع بیشتر جهت مطالعه علت سفر حضرت معصومه(س) به قم:
۱ . اصفهانی، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبین، چاپ دوم، قاهره: دارالاحیاء الکتب العربیه، ۱۳۶۸ هـ / ۱۹۴۹ م.
۲ . زرینکوب، عبدالحسین؛ تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا پایان آل بویه، ج ۲، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۷٫
۳ . قمی،حسن بن محمد، تاریخ قم؛ ترجمه حسن بن علی بن حسن قمی، تصحیح سید جلال الدین طهرانی، تهران: انتشارات توس، ۱۳۶۱٫
۴ . مستوفی، حمدالله؛ تاریخ گزیده؛ به اهتمام عبدالحسین نوایی، چاپ دوم، تهران؛ انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۲٫
۵٫ ارشاد، شیخ مفید، ترجمه رسولی محلّاتی.
۶٫ حضرت معصومه و شهر قم، محمد حکیمی.
۷٫ حضرت معصومه فاطمه دوم، محمدمحمدی اشتهاردی.
۸٫ کریمه اهل بیت، علی اکبر مهدی پور.
*مرکز پاسخگویی به سوالات دینی
پی نوشت ها :
۱. وسیله المعصومیه، میرزا ابوطالب بیوک، ص ۶۵، به نقل از نزهه الابرار. چاپ سنگی، تهران، کاتب احمد زنجانی، ربیع المولود ۱۳۷۱ق،
۲ .مستدرک سفینه البحار، شیخ علی نمازی شاهرودی ، ج ۸ ،ص ۲۶۱ ،سال چاپ ۱۴۱۹ ، ناشر : مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه.
۳. زندگى حضرت معصومه، مهدی منصوری ، ص ۱۴٫ قم، کتابفروشی صحفی، ۱۳۸۰ق.
۴. تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمى ، ترجمه حسن بن على بن حسن عبد الملک قمى ، ص ۲۱۳٫تحقیق سید جلال الدین تهرانى، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
۵.منتهی الآمال ، ج ۲ ، ص ۴۳۰-۴۳۱ ،قم ،انشاراتی هجرت ،۱۳۷۸ ، چاپ سیزدهم .
۶. سیفنه البحار، ج ۲، ص ۳۷۶٫
۷ . بحار الانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۶٫
۸ .همان، ج ۴۸، ص ۳۱۶؛
۹. همان.
۱۰ . مهدیپور، علی اکبر، کریمه اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ چ نهضت، نشر حاذق، اول ذیقعده ۱۴۱۵ هـ . ق، قم، ص ۴۹۳٫
۱۱٫ پاک، محمدرضا، قم در دو قرن نخست هجری، فصلنامه تخصصی تاریخ اسلام، تابستان، ۸۲، مؤسسه باقرالعلوم، شماره ۱۴، ص ۳۵٫
۱۲٫ پاک، محمدرضا، پیشین.
۱۳٫ پرگاری، صالح، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفاریان و علویان، چ اول، تابستان ۷۸، چاپ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ناشر سمت، تهران، ۷۸، بخش دوم، فصل دوم، ۱۲۶٫
۱۴٫ کریمان، قصران، انتشارات انجمن آثار ملی، ج ۱، ص ۱۷۱٫
پایان پیام/.
شبکه های اجتماعی عترتنا: کانال تلگرام / کانال ایتا / کانال سروش / پیچ اینستاگرام
دیگر مطالب سرویس عترت را اینجا کلیک نموده و بخوانید