زمان مطالعه: 6 دقیقه

به گزارش پایگاه تحلیلی عترتنا / دین و اندیشه: حجت‌الاسلام سید مهدی توکل، کارشناس مذهبی درباره اهمیت خشوع و خاشع بودن در محضر خدا در شرح دعای روز پانزدهم اشاره نمود و سپس به شرح فرازهای این دعا پرداخت.

شرح دعای پانزدهم ماه رمضان

اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فِیهِ طَاعَهَ الْخَاشِعِینَ وَ اشْرَحْ فِیهِ صَدْرِی بِإِنَابَهِ الْمُخْبِتِینَ بِأَمَانِکَ یَا أَمَانَ الْخَائِفِینَ؛ خدایا! در این ماه اطاعتى همانند فروتنان را روزیم کن، و با توبۀ خاضعانه سینه‏ام را گشاده‏دار، به ایمنیت اى ایمنى‏بخش ترسیدگان‏.

اهمیت خشوع و خاشع بودن در محضر خدا

ابتدا از خداوند می‌خواهیم که اطاعتی خاشعانه را نصیب ما نماید. «خشوع» ضد «تکبر» است و انسانی که در برابر خداوند خاشع است کسی هست که هرگز در ازای اعمال نیکی که انجام می‌دهد نه تنها احساس غرور و تکبر ندارد بلکه در برابر هر دستوری که خداوند به داده است فروتن و گوش به فرمان می‌باشد.

با انجام عمل خوب بدهکار خدا هستیم نه طلبکار

گاه افرادی هستند که به سبب انجام کارهای نیکی که به ظاهر برایشان مهم است احساس غرور و افتخار می‌کنند و به همین جهت از خداوند نیز انتظاراتی نابجا پیدا می‌کنند؛ گاه تصور می‌کنند خدا باید دعاهایشان را مستجاب کند یا مشکلاتشان را کمتر نماید و یا جلوی آلوده شدن آن‌ها به گناه را بگیرد.

این در حالی است که هرقدر انسان اعمال خوب بیشتری انجام دهد، از آنجا که سعۀ وجودی‌اش گسترش می‌یابد و به خدا نزدیک‌تر می‌شود و صفات خوب او پررنگ‌تر و بیشتر می‌گردند احتیاجش به خدا بیشتر می‌شود و باید برای حفظ آن‌ها سعی و تلاش بیشتری نماید.

درست مانند اینکه کسی هست که ده هزار تومان پول نقد داشته باشد، او برای حفظ این پول آنقدر لازم نیست تلاش کند ولی اگر کسی چند میلیارد تومان پول و ثروت داشته باشد او برای اینکه این پول‌ها راکد نماند، ارزشش کم نشود و به شکل کامل مورد استفاده قرار گیرد، باید تلاش‌های بسیاری کند، آن‌ها را در سرمایه‌گذاری‌های مختلف به کار بیندازد و لحظه به لحظه سود و زیان خود را کنترل نماید. ما نیز اگر صفات اخلاقی و سعۀ وجودی‌مان زیاد و با ارزش شد برای حفظ آن‌ها و از بین نرفتن آن‌ها به خدا وابسته‌تر می‌شویم و باید تلاش مضاعفی برای حفظ آن‌ها به عمل آوریم نه اینکه خدای ناکرده طلبکارتر و مغرور‌تر شویم.

باید دانست که با هر عمل خوبی که توفیق انجام آن را پیدا می‌کنیم بدهکاری ما نزد خداوند بیشتر می‌شود زیرا بیشتر مشمول رحمت او شده‌ایم و باید شکر بیشتری در درگاه او به جا آوریم.

عالم همه خاشع در محضر خدا

واقعیت این است که تمامی عالم امکان همه در برابر خداوند خاشع هستند. خورشید و ماه حتی برای یک لحظه از دستورات الهی تخطی نمی‌کنند. ملائکه هرگز معصیت خدا را به جا نمی‌آورند. حتی بدن ما نیز در برابر قوانین الهی در عالم خلقت خاشع و مطیع است به همین دلیل قلب، ضربان خود را به دستور خدا ادامه می‌دهد، ما نمی‌توانیم قد خود را به اختیار خود یک متر کمتر و یا بیشتر کنیم، نمی‌توانیم نور چشممان را زیاد کنیم و یا شنوائی خود را بیشتر نماییم.

این همان است که امیر مؤمنان ع در دعای کمیل می‌فرماید: «وَ بِقُوَّتِکَ الَّتِی خَضَعَ لَهَا کُلُ شَیْء؛ خداوندا! تو را به قوتت که تمامی اشیاء عالم در برابر آن خاضع و فرمانبردار هستند قسم می‌دهم». حال وقتی تمامی عالم خلقت چنین هستند چرا انسان باید تافتۀ جدا بافته باشد و از این اختیاری که خداوند به او داده و به سبب همین اختیار اشرف مخلوقات شده سوء استفاده کند و بر خلاف نظام هستی گام بر دارد؟!

خداوند در قرآن در مورد کوه که نماد سختی است می‌فرماید: «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ؛ اگر این قرآن را بر کوهی نازل میکردیم، میدیدی که در برابر آن خاشع میشود و از خوف خدا میشکافد! اینها مثالهایی است که برای مردم میزنیم، شاید در آن بیندیشند». (حشر / ۲۱)

وقتی کوه در برابر معارف الهی خاشع می‌شود چرا قلب انسان خاشع نشود که در این صورت حتی از سنگ هم سخت‌تر است همان گونه که خداوند می‌فرماید: «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً؛ سپس دلهای شما بعد از این همه کفران سخت شد؛ همچون سنگ، یا سختتر»! (بقره / ۷۴)

چشمه آب خشکیده و دعای مرحوم بیدآبادی

شهید دستغیب در کتاب داستان‌های شگفت نقل می‌کند که چند نفر از سادات نجف آباد اصفهان به خدمت مرحوم بیدآبادی- اعلی اللَّه مقامه که از علماء عارف و صاحب کرامت بود – آمده و گفتند چشمۀ آبی که از دامنه کوه جاری میشد ومورد بهره برداری اهالی بود، چندی است خشکیده و ما در زحمت هستیم، دعایی کنید تافرج شود.

آن بزرگوار آیۀ شریفۀ: «لَوْ انْزَلْنا هذَالقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ… را بر کاغذی نوشته به آن‌ها داده و فرمود اول شب آن را بر قله آن کوه گذارده و برگردید، آن‌ها چنین کردند و چون به خانه خود رسیدند، صدای مهیبی از کوه بلند شد که همه اهالی شنیدند و چون صبح بیرون آمدند، چشمه آب را جاری دیدند و شکر خدای را به جا آوردند.

اهمیت خاشع کردن قلب برای معبود

به هر حال، باید تا قبل از آنکه دیر شود اقدام کرد و قلب را برای خداوند خاشع و مطیع نمود همان گونه که خداوند می‌فرماید: «أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ؛ آیا وقت آن نرسیده است که دلهای کسانی که ایمان آوردهاند، در برابر ذکر خدا و آنچه از حق نازل شده است خاشع گردد». (حدید / ۱۶.)

چرا که اگر چنین نکنیم و مرگ فرا رسد و پروندۀ اعمال بسته شود دیگر نمی‌توان کاری کرد و در روز قیامت خداوند همین قلبی را که یک عمر برای خدا خاشع نبود را با نشان دادن واقعیت‌های آن عالم خاشع می‌کند همان گونه که گاه در مورد کافران، می‌فرماید: «خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداث»؛ از قبرها خارج می‌شوند در حالی که چشمهایشان خاشع و هراسان است» (قمر / ۷) همین چشمی که یک عمر آثار و آیات الهی را می‌دید ولی در آن خشوع به وجود نمی‌آمد که در قلب اثر کند در آن روز بالاخره خاشع می‌شود.

و یا می‌فرماید: «وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلاَّ هَمْساً؛ و در روز قیامت همه صداها در برابر (عظمت) خداوند رحمان، خاضع میشود؛ و جز صدای آهسته نمیشنوی». (طه / ۱۰۸)

و یا در مورد افراد گنهکار می‌فرماید: «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَهٌ»؛ یعنی چهره‌هایی در آن روز خاشع و هراسان هستند». (غاشیه /۲)

ولی آن خشوع و خضوع‌ها برکتی به همان ندارد زیرا آنچه مهم است این است که انسان در این دنیا در عالم غیب است نسبت به خداوند خاشع باشند همان گونه که می‌فرماید: «إِنَّ الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ أَجْرٌ کَبیر»؛ مغفرت و اجر کبیر مخصوص کسانی است که در عالم دنیا که عالم غیب است نسبت به خداوند خاشع و هراسان باشند». (ملک / ۱۲.)

تقاضای سعۀ صدر همراه با توبه‌ای فروتنانه

سپس در فقرۀ دوم دعا تقاضا می‌کنیم با توبه‌ای همانند کسانی که فروتن و متواضع هستند به شما شرح صدر عنایت فرما.

انسان اگر داری شرح صدر باشد، هم مشکلات را تحمل می‌کند و هم معارف الهی در آن جای می‌گیرد و واقعیت‌ها را باور می‌کند. شرح صدر تا جایی اهمیت دارد که خداوند آن را به عنوان یک نعمت که به رسولش ارزانی داشته است یاد می‌کند و می‌فرماید: «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ؛ آیا سینۀ تو را گشاده نساختیم»؟ (انشراح / ۱)

اگر قلب انسان گشاده نباشد توان درک معارف الهی را ندارد و گمراه می‌شود: «فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلام وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً؛ آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه‌اش را برای پذیرش اسلام، گشاده میسازد؛ و آن کس را که بخاطر اعمال خلافش بخواهد گمراه سازد، سینهاش را تنگ میکند». (انعام / ۱۲۵)

مخبت در لغت

«مخبت» در لغت معنایی همانند خاشع و خاضع دارد که همان فروتنی است یعنی اگر به درگاه خدا انابه می‌کنیم باید توبه و انابۀ ما همانند افراد فروتن و خاشع باشد به این گونه که با زاری و ذلت از خداوند طلب مغفرت نماییم. با چنین توبه‌ای قلب انسان از تیرگی گناه فاصله می‌گیرد و با تابیدن نور الهی به آن گشاده می‌گردد.

خداوند برای «مخبتین» در قرآن چهار وصف مهم بیان کرده می‌فرماید: «وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصَّابِرِینَ عَلی ما أَصابَهُمْ وَ الْمُقِیمِی الصَّلاهِ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُون؛ به فروتنان بشارت ده همان کسانی که چون نام خدا برده میشود، دلهایشان پر از خوف پروردگار میگردد؛ و آن‌ها که در برابر مصیبتهایی که به آنان میرسد، شکیبا هستند؛ و آن‌ها که نماز را برپا میدارند، و از آنچه به آنان روزی دادهایم انفاق میکنند». (حج / ۳۵.)

بنا بر این انسان‌های مخبت و فروتن هم با اقامۀ نماز و صبر، ارتباط خوبی با خدا دارند و هم با انفاق – چه از لحاظ مالی، علمی و مانند آن – ارتباط خوبی با خلق خدا دارند.

خداوند ایمنی بخش واقعی در عالم هستی

آنگاه در خاتمه خداوند را به امانی که به افراد هراسان و بیمناک می‌دهد قسم می‌دهیم که این دعاها را در حق ما مستجاب سازد.

امان واقعی همان امانی است که از جانب خداوند باشد که اگر او به هر دلیلی ما را ایمن نسازد، تمامی انسان‌های عالم هر قدر که تلاش کنند نمی‌توانند ما را ایمان سازند. ایمنی واقعی در روز قیامت خود را نشان می‌دهد آنجا که خداوند به بندگان صالحش می‌فرماید: «یا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ؛ ای بندگان من امروز هیچ ترسی بر شما نیست و هرگز محزون نخواهید شد». (زخرف / ۶۸)

البته ما در کنار آن، امان از گرفتاری‌های دنیوی را نیز از خداوند می‌خواهیم.

*اختصاصی عترتنا