زمان مطالعه: ۶ دقیقه

آیت الله العظمی مدرسی در دومین جلسه تفسیر و تدبر در سوره رعد با اشاره به اهمیت یقین گفت: قله تکامل بشر و نقطه نهایی عروج انسان، یقین است. کمترین چیزی که خداوند بین بشر تقسیم کرده، یقین است.

به گزارش پایگاه تحلیلی عترتنا / مراجع معظم تقلید: آیت‌الله العظمی «سید محمدتقی مدرسی» از مراجع معظم تقلید و صاحب تفسیر هدایت روز گذشته در دومین جلسه تفسیر و تدبر در سوره رعد به تفسیر آیات اول و دوم این سوره پرداخت. متن سخنان ایشان به شرح زیر است؛

«المر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ وَلکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ * اللهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّى یُدَبِّرُ الْأَمْرَ یُفَصِّلُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ؛ الف، لام، میم، راء. این است آیات کتاب، و آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، حق است، ولى بیشتر مردم نمى‌گروند. خدا [همان‌] کسى است که آسمانها را بدون ستون‌هایى که آنها را ببینید برافراشت، آنگاه بر عرش استیلا یافت و خورشید و ماه را رام گردانید؛ هر کدام براى مدّتى معیّن به سیر خود ادامه مى‌دهند. [خداوند] در کار [آفرینش‌] تدبیر مى‌کند، و آیات [خود] را به روشنى بیان مى‌نماید، امید که شما به لقاى پروردگارتان یقین حاصل کنید».

یقین نقطه نهایی عروج انسان و تکامل بشر

قله تکامل بشر و نقطه نهایی عروج انسان، یقین است. کمترین چیزی که خداوند بین بشر تقسیم کرده، یقین است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «والیقین خطرات»؛ یقین خطوراتی [گذرا] است. به این معنی که یقین از قلب انسان می‌گذرد. اگر انسان همت داشته باشد، خود را دوست بدارد، آینده‌نگر باشد، باید سعی کند به اوج تکامل که همان یقین است برسد. که آن هنگام نه تنها مشکلات و درگیری‌های روحی او حل می‌شود بلکه می‌تواند در عالم تکوین نیز اثرگذار باشد.

حال چگونه باید به یقین رسید؟ بصیرت‌هایی به عنوان مقدمه بیان می‌کنم و بر اساس این بصیرت‌ها شاید بتوان راه رسیدن به یقین را شناخت. بصیرت اول حق است. حق به چه معناست؟ چرا خداوند فرموده: «خَلَقَ اللهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً لِلْمُؤْمِنِینَ؛ خداوند آسمانها و زمین را به حق آفرید. قطعاً در این [آفرینش‌] براى مؤمنان عبرتى است». (عنکبوت، ۴۴) محوریت حق در آیات قرآن واضح است. مجموعه‌ای از مسائل را انسان باید بداند تا حق را درک کند. اولین مفهوم حق این است که آنچه در زندگی می‌بینیم، درک می‌کنیم و با آن مواجه هستیم، حقیقت است. عده‌ای در گذشته این باور را داشته‌اند که با هر آنچه رو به رو می‌شویم، تصورات ذهنی انسان است. البته این باور غیر معقول است و عقل آن را نمی‌پذیرد.

نکته دوم آن است که باید بدانیم هر چه خداوند خلق کرده است، از کوچک تا بزرگ، نظم دارد. از یک اتم تا کهکشا‌ن‌ها، هیچ چیزی بدون نظم نیست و همه تابع نظم بسیار دقیقی هستند. بشر تلاش می‌کند نظم هر پدیده را بشناسد و در رشته‌های مختلف علوم به دنبال شناخت نظم و قانون حاکم بر پدیده‌ها است.

نکته سوم این است که متوجه می‌شویم هر نظمی هدفی را دنبال می‌کند. در بدن انسان تمامی اعضا و جوارح تابع نظم هستند. دانشمندان و متخصصین این مطلب را درک کرده‌اند. نظم بی‌حکمت نیست. بنابراین حق به این مفهوم است که موجودات و کائنات وجود خارجی دارد، هست است و نیست، نیست.
خلقت بیهوده نیست

خلقت بیهوده نیست

خداوند موجودات را بیهوده خلق نکرده است. «وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ؛ و جن و انس را نیافریدم جز براى آنکه مرا بپرستند». (ذاریات، ۵۶)، «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ؛ پروردگارا، اینها را بیهوده نیافریده‌اى؛ منزهى تو! پس ما را از عذاب آتش دوزخ در امان بدار». (آل‌عمران، ۱۹۱)

اولین نکته‌ای که از آیه استفاده می‌کنیم همین نظم حاکم بر مخلوقات و پدیده‌ها است. قرآن آیینه تمام نمای عالم خلقت است. کتابی که خداوند بر پیامبر خویش نازل کرده، حق است. لذا می‌فرماید: (الحق)، الف و لام الحق جهت اطلاق است. یعنی تمام حق همین است و در جای دیگری نیست. «وَالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ».

ضعف ایمان به خاطر ضعف عقلی است

حال اگر حق است چرا بسیاری به آن ایمان نمی‌آورند؟ «وَلکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ». ایمان نمی‌آورند چون به رشد و کمال عقلی نرسیده‌اند. کسی که به حق ایمان می‌آورد به تکامل عقل رسیده است. اگر چه بسیاری ایمان ندارند، اما وظیفه و مسئولیت ما این است که همرنگ اکثریت نشویم و تلاش کنیم گمراهان را به سمت حق هدایت کنیم. راه رسیدن به حق چیست؟ خداوند در آیه دوم سوره رعد تذکر می‌دهد که عالم خلقت را با دقت بنگریم. برای توضیح بیشتر چند مطلب را بیان می‌کنیم.

در فرازی از مناجات شعبانیه که بسیار بر آن تأکید شده، آمده است: «انَّ من انتهجَ بکَ لَمُستنیر»؛ یعنی خداوندا کسی که راه و روش تو را برای رسیدن به حقایق برگزیند به نور می‌رسد (نورانی می‌شود). در فراز دیگری می‌فرماید: «یا رب هَب لی کمال الانقطاع الیک وأنر ابصار قلوبنا بضیاء نظرِها الیک»، خداوندا نوری بر دلم بتابان که به وسیله آن بصیرتم روشن شود و تو را ببینم. روشنی قلب از جانب خداوند است.

عمر در غفلت یا عمر در یقین

نکته دوم این است که انسان ممکن است سی یا چهل سال عمر کند ولی در تمامی سال‌ها غافل باشد و از عمر خود بهره‌ای نبرد. و ممکن است از این عمر استفاده کند و گام به گام به سمت خداوند نزدیک شود تا به یقین برسد. باید دید انسان به عالم خلقت دید گذرا داشته باشد. به این مفهوم که با نگاه به هر چیزی ماورای آن را ببیند، غایت و هدف را درک کند. اگر جایی گرم است، سبب گرما را بشناسد. مثلا به سبب حرارت و نور خورشید گرما ایجاد شده، حال از خود بپرسد چه شد که خورشید گرم و نورانی است. چه کسی خورشید را مسخر کرده است؟

از نظر بنده علم امروز به تعبیر زبان عربی مبتور است. یعنی ناقص است. لائیک‌ها در علم به حدی می‌رسند و متوقف می‌شوند. می‌گویند عالم با یک انفجار بزرگ پدید آمده است. بیش از این نمی‌توانند پیش بروند. اگر کسی از آن‌ها دنبال علت این انفجار باشد، عاقبت خوشی نخواهد داشت و دچار زوال عقل می‌شود. چون نمی‌خواهند قدرت ماورایی را باور کنند.

بشر متأسفانه سبب و اسباب را پشت سر هم می‌چیند و وقتی به نقطه‌ای می‌رسد متوقف می‌شود، چون نمی‌خواهد اعتراف کند سبب‌ها قدرت ماورایی نیاز دارند. ولی اگر مؤمن به دنبال اسباب بگردد و علت و معلول را دقت کند و به خالق و رازق و مدبر برسد و بشناسد، راه یقین را یافته است. نباید در حد مادیات متوقف شد بلکه به دنبال ماورا باید رفت. اگر این بصیرت در انسان پدیدار شود، کل زندگی او همانند دانشگاه و محل کسب علم و معرفت خواهد شد. معراجی می‌شود برای رسیدن به یقین.

«اللهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها» آسمان‌ها را می‌بیند که چگونه بدون ستون استوار شده‌اند. (عمد) یعنی ستون. ظاهرا معنای آیه این است که ستون‌هایی وجود دارد اما قابل رؤیت نیست. امام رضا علیه السلام شرح داده‌اند: «فثَمّ عَمَد ولکن لا ترونها؛ پایه‌هایى هست، ولى شما آن‌ها را نمى‌بینید». (بحار، ج ۶۰، ص ۷۹). امیرمؤمنین فرمودند: «مدن کمدنکم»، کهکشان‌ها و ستارگان عالمی مانند عالم ما هستند و با ستون‌هایی از نور به هم وصل هستند. علم امروز می‌گوید جاذبه. شاید مسائل دیگری نیز باشد که علم هنوز به آن دست نیافته است.

ممکن است کسی به آسمان نگاه کند و زیبایی و عظمت ببیند اما مؤمن در نظر به آسمان خدا را می‌بیند. چون می‌داند همه چیز از آن خداست. «ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ» خداوند که خالق آسمان‌ها است دلیلی ندارد که خلقت خود را رها کند، پس قدرت او بر همه چیز حاکم است. و تسلط او به واسطه عرش است. عرش یک واقعیت است و به معنای مرکز قدرت و تدبیر تفسیر شده است.

مسخر بودن خورشید و ماه

«وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَ» خداوند خورشید و ماه را مسخر کرده است. به این مفهوم که به اختیار خود عمل نمی‌کنند، بلکه نظم دارند.«کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّى) در حال حرکت هستند ولی این حرکت ابدی نیست. هر چیزی که ابتدا دارد، انتها نیز دارد. هر چیزی که زمان در آن اثر دارد، روزی به پایان می‌رسد. «یُدَبِّرُ الْأَمْرَ یُفَصِّلُ الْآیاتِ» تدبیر امر دست اوست. «لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ» هدف این است که انسان به یقین برسد. اگر به وسیله این نگاه توانستیم حقایق را کشف کنیم، در آخر به قله یقین می‌رسیم.

داستان مشهوری در تاریخ داریم که با موضوع بحث ما مرتبط است. روزی رسول خدا (صلی الله علیه وآله) نماز صبح را با مردم گزارد. سپس در مسجد نگاهش به جوانی افتاد که چرت می‌زد و سرش پایین می‌افتاد. رنگش زرد بود و قامتش لاغر و چشمانش به گودی فرو رفته. رسول خدا (صلی الله علیه وآله) به او فرمود: حالت چگونه است؟ عرض کرد: من با یقین گشته‌ام. رسول خدا(صلی الله علیه وآله) از گفته او در شگفت شد و فرمود: همانا هر یقینی را حقیقتی است. حقیقت یقین تو چیست؟ عرض کرد: ای رسول خدا! همین یقین من است که مرا اندوهگین ساخته و بیداری شب و تشنگی روزهای گرمم بخشیده و از دنیا و آنچه در آن است بی‌رغبت گشته‌ام تا آنجا که گویا عرش پروردگارم را می‌بینم که برای رسیدگی به حساب خلق برپا شده و مردم برای حساب گرد آمده‌اند، گویا اهل بهشت را می‌نگرم که در نعمت می‌خرامند و بر کرسی‌ها تکیه زده، یکدیگر را معرفی می‌کنند و گویا اهل دوزخ را می‌بینم که در آنجا معذبند و فریادرسی می‌طلبند و گویا اکنون آهنگ زبانه کشیدن آتش دوزخ در گوشم طنین‌انداز است.

رسول خدا ((صلی الله علیه وآله)) به اصحاب فرمود: این جوان بنده‌ای است که خدا دلش را به نور ایمان روشن ساخته، سپس به خود او فرمود: بر این حال که داری ثابت باش. جوان گفت: ای رسول خدا، از خدا بخواه شهادت در رکابت را روزی‌ام کند. رسول خدا (صلی الله علیه وآله) برای او دعا فرمود. مدتی نگذشت که در جنگی همراه پیغمبر به شهادت رسید.